ئیمان ئةحمەد عەبۆش
پرسیار: ئه‌رێ ژیان فه‌لسه‌فه‌یه؟
ئه‌رێ فه‌لسه‌فه پرسیاركرنه یان پرسیاركرن فه‌لسه‌فه‌یه؟
ئه‌رێ ژیان فه‌لسه‌فه‌یه؟
ژیان فه‌لسه‌فه‌یه به‌لێ ژیان هه‌م فه‌لسه‌فه‌یه و هه‌م ژی زێده‌تر ژ فه‌لسه‌فێیه؟
ژیان پرسیارێن كویر و بێ به‌رسڤ دئافرینیت كو مرۆڤ هه‌رده‌م ل دویڤ واتا و ئارمانجا وێ دگه‌ریت ئه‌ڤ گه‌ریان بۆ خۆ فه‌لسه‌فه‌یه. هه‌ر تشته‌ك د ژیانێ دا دبیته سه‌رچاڤه‌یا رامانێن فه‌لسه‌فی ژ دایكبوون، مرن، ئه‌ڤین، ئازار و خۆشی هه‌می دبنه بابه‌تێن فه‌لسه‌فی یێن كویر. ژیان مرۆڤی هان دده‌ت كو ل سه‌ر هه‌بوونا خۆ و جیهانێ ب هزره ئه‌ڤ هزركرن رێ ل به‌ر پرسیارێن گرنگ ڤه‌دكه‌ت وه‌ك ئه‌م كینه؟ ئه‌م بۆچی ل ڤێرێنه؟ ئایا ژیانێ واتایه‌ك هه‌یه؟ لێ ژیان نه تنێ تیۆریه به‌لكو پراكتیكه ژی ئه‌و بریارێن كو ئه‌م هه‌ر رۆژ دده‌ین كاریگه‌ریا وان ل سه‌ر ژیانا مه و یێن دۆرا مه هه‌یه ئه‌ڤ یه‌ك ژی به‌شه‌ك ژ فه‌لسه‌فا ژیانێیه.
ژیان هه‌روه‌ها ئه‌زموونه ئه‌و تشتێن كو ئه‌م دبینین و هه‌ست پێ دكه‌ین دبنه بنگه‌هـ بۆ تێگه‌هشتنا مه یا جیهانێ و جهێ مه تێدا. هه‌ر كه‌سه‌ك فه‌لسه‌فا خۆ یا ژیانێ دروست دكه‌ت ل گۆر ئه‌زموون و بۆچوونێن خۆ ئه‌ڤ فه‌لسه‌فه دگه‌ل ده‌می دگوهۆریت و پێش دكه‌ڤیت. ژیان به‌رده‌وام مرۆڤی به‌ره‌ڤ پرسیارێن نوی دبه‌ت و تێگه‌هشتنێن كه‌ڤن ژ ناڤ دبه‌ت ئه‌ڤ پرۆسێسا به‌رده‌وام یا پرسیاركرن و ڤه‌كۆلینێ خۆ فه‌لسه‌فه‌یه.
د داویێ دا ژیان و فه‌لسه‌فه گه‌له‌ك تێكه‌ل دبن ژیان دبیته كانیا فه‌لسه‌فێ و فه‌لسه‌فه ژی دبیته رێبه‌را ژیانێ هه‌ردوو ئێك و دو ته‌مام دكه‌ن.
ئه‌رێ فه‌لسه‌فه پرسیاركرنه یان پرسیاركرن فه‌لسه‌فه‌یه؟
فه‌لسه‌فه و پرسیاركرن دوو چه‌مكن كو گه‌له‌ك جاران وه‌ك هه‌ڤ تێنه دیتن، لێ په‌یوه‌ندیا وان ژ وێ یه‌كێ ئالۆزتره. فه‌لسه‌فه، د ناڤه‌رۆكا خۆ دا، هونه‌را پرسیاركرنێیه. ئه‌ڤ هونه‌ره ژ سه‌رده‌مێ یۆنانا كه‌ڤن ڤه، ب تایبه‌تی ب رێیا سوكراتی، هاتیه گه‌شه‌كرن. سوكراتی ب پرسیاركرنێن خۆ یێن به‌رده‌وام و كویر ناڤداره، كو وی ب ڤێ رێكێ خه‌لك هان ددان كو ل سه‌ر باوه‌ری و زانینێن خۆ دوباره بهزرن. ئه‌ڤ شێوازه، كو ب ناڤێ “شێوازێ سوكراتی – میتۆدا سوكراتی” تێ نیاسین، بنگه‌هه‌كێ گرنگ یێ فه‌لسه‌فێیه.
لێ فه‌لسه‌فه نه تنێ پرسیاركرنه. فه‌لسه‌فه هه‌روه‌ها هه‌ولدانه‌كه بۆ تێگه‌هشتن و شرۆڤه‌كرنا جیهانێ، ژیانێ، و هه‌بوونێ. فه‌یله‌سۆف نه تنێ پرسیاران دده‌نه به‌ر خۆ، لێ هه‌روه‌ها هه‌ول دده‌ن كو به‌رسڤان ژی ڤه‌ببینن، تیۆریان پێش بێخن، و سیسته‌مێن هزری ئاڤا بكه‌ن. بۆ نموونه، ئه‌فلاتون نه تنێ پرسیار كرن، لێ هه‌روه‌سا تیۆریا خۆ یا “فۆرمان” پێشكێش كر، كو تێدا وی هه‌ول دا شرۆڤه بكه‌ت كا چه‌وا ئه‌م دكارین راستیا هه‌قیقی ناس بكه‌ین.
ژ ئالیه‌كێ دی ڤه، پرسیاركرن دكاره فه‌لسه‌فی بیت، لێ نه هه‌ر پرسیاره‌ك فه‌لسه‌فییه. پرسیارێن رۆژانه یێن وه‌ك “ئه‌ڤرۆ هه‌وا چه‌وایه؟” یان “تو دێ كه‌نگی ڤه‌گه‌ری مال؟” نه پرسیارێن فه‌لسه‌فینه. لێ گاڤا ئه‌م ده‌ست ب پرسیاركرنا تشتێن كویرتر دكه‌ین، وه‌ك “ئه‌رێ ژیان چ واته‌یه‌ك هه‌یه؟”یان “ئه‌رێ ئه‌م چاوا دكارین بزانین كو تشته‌ك راسته؟”, ئه‌م دكه‌ڤنه ناڤ قادا فه‌لسه‌فێ. ئه‌ڤ جۆره پرسیار دبنه ده‌ستپێكا لێكۆلینێن فه‌لسه‌فی و دكارن مرۆڤی به‌ره‌ڤ تێگه‌هشتنه‌كا كویرتر یا هه‌بوونێ و جیهانێ ببه‌ن.
گرنگه كو ئه‌م تێبگه‌هین كو فه‌لسه‌فه و پرسیاركرن پرۆسه‌یێن به‌رده‌وامن. فه‌یله‌سۆفێن نوی هه‌رده‌م پرسیارێن نوی دده‌نه به‌ر خۆ، یان پرسیارێن كه‌ڤن ب شێوازه‌كێ نوی دپرسن. ئه‌ڤ یه‌كه دبیته ئه‌گه‌رێ پێشكه‌فتنا هزرا فه‌لسه‌فی. بۆ نموونه، پرسیارا “ئه‌رێ ئه‌م چه‌وا دكارین بزانین كو تشته‌ك راسته؟” كو به‌رێ مه گۆت، ژ سه‌رده‌مێ یونانیێن كه‌ڤن ڤه هاتیه پرسین. لێ د سه‌رده‌مێ نوی دا، ب پێشكه‌فتنا زانستێ و ته‌كنۆلۆژیێ، ئه‌ڤ پرسیاره واته‌یه‌كا نوی وه‌رگرتیه و بویه بنگه‌هـ بۆ لقه‌كێ گرنگ یێ فه‌لسه‌فێ كو ژێره ئێپیسته‌مۆلۆژی (تیۆریا زانینێ) تێ گۆتن.
هه‌روه‌سا، پرسیاركرن دكاره ببیته ئامرازه‌ك بۆ ره‌خنه‌گرتنا هزرێن هه‌یی و پێشخستنا هزرێن نوی. گه‌له‌ك جاران، فه‌یله‌سۆفان ب رێیا پرسیاركرنێ سیسته‌مێن هزری یێن به‌ری خۆ خستنه به‌ر گومانێ و رێ ڤه‌كرن بۆ تێگه‌هشتنێن نوی. بۆ نموونه، كانتی ب پرسیاركرنا خۆ یا “ئه‌رێ مه‌تافیزیك وه‌ك زانسته‌ك مومكینه؟” بنگه‌هه‌كێ نوی بۆ فه‌لسه‌فێ دانا.
دشێن ب ڤی شێوه‌یی كورت بكه‌ین:
فه‌لسه‌فه پرسیاركرنه:
ـ فه‌لسه‌فه ب بنگه‌هـ ل سه‌ر پرسیاركرنێ هاتیه ئاڤاكرن
ـ فه‌یله‌سۆف هه‌رده‌م پرسیارێن نوی و كویر دده‌نه به‌ر خۆ
ـ پرسیاركرن رێكه‌كا سه‌ره‌كییه بۆ پێشخستنا هزرا فه‌لسه‌فی
پرسیاركرن فه‌لسه‌فه‌یه:
پرسیاركرنا كویر و ره‌خنه‌یی دكاره ببیته كریاره‌كا فه‌لسه‌فی، گاڤا مرۆڤ پرسیارێن بنگه‌هین ل سه‌ر ژیان و هه‌بوونێ دكه‌ت ئه‌و كارێ فه‌لسه‌فی دكه‌ت. پرسیاركرن رێ ل به‌ر رامانێن فه‌لسه‌فی ڤه‌دكه‌ت.. لێ پرسیاركرن و فه‌لسه‌فه نه هه‌رده‌م وه‌ك ئێك دبن، هه‌می پرسیار نه فه‌لسه‌فینه هنده‌ك پرسیار ساناهی و رۆژانه‌نه. فه‌لسه‌فه نه تنێ پرسیاركرنه به‌لكو هه‌ولدانه بۆ به‌رسڤدان و تێگه‌هشتنێ ژی.
فه‌لسه‌فه و پرسیاركرن ئێك و دو ته‌مام دكه‌ن:
فه‌لسه‌فه ب پرسیاركرنێ ده‌ست پێ دكه‌ت و ب پرسیارێن نوی به‌رده‌وام دبیت، پرسیاركرن دبیته ئامرازه‌ك بۆ پێشخستن و كویركرنا هزرا فه‌لسه‌فی. هه‌ردو پێكڤه پرۆسێسه‌كا به‌رده‌وام یا ڤه‌كۆلین و تێگه‌هشتنێ پێك دئینن. د دوماهیێ دا، دكارین بێژین كو فه‌لسه‌فه و پرسیاركرن بێی ئێك نابن. فه‌لسه‌فه ب پرسیاركرنێ ده‌ست پێ دكه‌ت و ب پرسیاركرنێ به‌رده‌وام دبیت، لێ هه‌روه‌ها ژ پرسیاركرنێ زێده‌تره. فه‌لسه‌فه و پرسیاركرن گه‌له‌ك نێزیكی ئێك و دوونه لێ نه هه‌رده‌م وه‌ك ئێكن فه‌لسه‌فه زێده‌تر ژ پرسیاركرنێیه و پرسیاركرن ژی هه‌می جار نه فه‌لسه‌فه‌یه لێ هه‌ردو ب هه‌ڤرا بنگه‌هـ و ناڤه‌رۆكا هزركرنا كویر و ره‌خنه‌یی پێكدئینن.
