ايمان احمد عبوش محمد
- پێشه‌كی
توندوتیژیا زارۆكان ژ مه‌ترسیدارترین دیارده‌یێن جڤاكی و ده‌روونی یه یێن كو هه‌ڕه‌شێ ل گه‌شه‌یا زارۆكی و سه‌لامه‌تیا ده‌روونی و له‌شی دكن، ئه‌ڤه دایكا دكه‌ته پێلاڤا یا قاهیم یا مافێن مرۆڤی ل لاوازترین قووناغێن ژیانا وێ. و مه‌ترسیا توندوتیژیا ره‌نگا هاتیه سه‌ر زارۆكان د كاریگه‌ریێن وێ یێن په‌هنادای دا دایه، ژ به‌ركو كاریگه‌ریا وێ درێژ دبیت بۆ لایه‌نێن ده‌روونی و هه‌ستكه‌تی و جڤاكی، به‌لێ دشیێت درێژ بیت هه‌تا دروستكرنا كه‌سایه‌تیا زارۆكی یا ئه‌ینده‌رێ و دیاركرنا په‌یوه‌ندیێن وی و ڕه‌فتارێن وی وه‌ك گه‌نجه‌كێ پێگه‌هشتی.
و دا شاهدیا سالێن داویێ دا به‌رده‌وامیا گرنگیدانێ ژ لایێ ڤه‌كۆله‌ران ڤه ل وارێ زانستێ ده‌روونناسیا جڤاكی دا بۆ خواندنا دیارده‌یا توندوتیژیا دژی زارۆكان، د هه‌وله‌كێ دا بۆ تێگه‌هشتنا هه‌ڤركیێن وێ، و شرۆڤه‌كرنا ئه‌گه‌رێن وێ و لێگه‌رین د ئه‌نجامێن ده‌روونی و جڤاكی دا، و پێشنیاركرنا مه‌كانیزمێن پاراستنێ و چاره‌سه‌ریێن كاریگه‌ر. و ل سه‌ر ئه‌وێ چه‌ندێ كو زارۆك ته‌وه‌ره‌یه‌كه د قووناغا دروستبوونێ دا، ئه‌گه‌ر هه‌ر سه‌ربۆره‌كا توندوتیژیێ بهێته‌كرن دشیێت ئه‌نجامه‌كێ قایم و هه‌میشه‌یی ل سه‌ر پێكهاته‌یا ده‌روونی و جڤاكی یا وی بهێله.
ئه‌ڤ ڕاپۆرت هه‌ول دده‌ت ل سه‌ر توندوتیژیا زارۆكان ژ ڕه‌وشا زانستێ ده‌روونناسیا جڤاكی ڤه بكۆله‌ت، و ئه‌ڤه ژ ڕێكا پێشنیاركرنا چه‌رچووڤه‌یه‌كێ نه‌زه‌ریێ یێ ته‌مام بۆ تێگه‌هشتنا توندوتیژیێ، و شرۆڤه‌كرنا جۆرێن وێ، و دیاركرنا فاكته‌رێن پشكدار د ڕوودانا وێ دا، زێده‌باری گۆتوگۆیا كاریگه‌ریێن ده‌ركه‌فتی ژ وێ و ڕێیێن پاراستنێ و ده‌ستوه‌ردانێ.
ئارمانجێن خواندنێ:
رۆنكرنا تێگه‌هشتنا زانستی بۆ توندوتیژیا زارۆكان.
پۆلاندنا جۆرێن وێ یێن ده‌روونی و له‌شی و جڤاكی.
شرۆڤه‌كرنا فاكته‌رێن سه‌رنجا ڤێ ڕوودانێ ژ ڕه‌وشا زانستێ ده‌روونناسیا جڤاكی.
گۆتوگۆیا كاریگه‌ریێن وێ ل سه‌ر ساخله‌تیا ده‌روونی و گه‌شه‌یا جڤاكی یا زارۆكی.
دیاركرنا گرنگترین ڕێیێن پاراستنێ و ده‌ستوه‌ردانێن ده‌روونی و جڤاكی.
پرسیارێن خواندنێ:
- چ جۆرێن توندوتیژیێ هه‌نه یێن كو زارۆك تێدا هاتیه وه‌رگرتن؟
- چ فاكته‌رێن ده‌روونی و جڤاكی هه‌نه یێن كو دبن ئه‌گه‌رێ توندوتیژیا زارۆكان؟
- چاوا توندوتیژیا زارۆكان كاریگه‌ریێ ل سه‌ر ساخله‌تیا ده‌روونیا وان و گه‌شه‌یا جڤاكی دكن؟
- چ ستراتیژیێن كاریگه‌ر هه‌نه بۆ پاراستنێ و ده‌ستوه‌ردانێ د دۆزێن توندوتیژیێ دژی زارۆكان؟
٢. تێگه‌هشتن ل سه‌ر توندوتیژیا زارۆكان و جۆرێن وێ
توندوتیژیا زارۆكان ب وێ چه‌ندێ دهێته نیاسین كو “هه‌ر شێوازه‌ك ژ شێوازێن ئازارا له‌شی، یان ده‌روونی، یان پشتگوێخستنێ، یان زێده‌ڕۆییا سێكسی كو ل سه‌ر زارۆكان دهێته ئه‌نجامدان ژ لایێ دایبابان، یان كه‌سێن خزمه‌تگوزار، یان تاكان، یان دامه‌زراوه‌یان، ئه‌ڤه ژی هه‌ڕه‌شه‌یه ل سه‌ر خۆشی و سه‌لامه‌تیا وان”. و ڕێخراوا ساخله‌می یا جیهانی (WHO) پێناسه‌كا هه‌ڤشێوه وه‌رگرتییه كو ڕێكخراو باوه‌ڕی ب وێ چه‌ندێ هه‌یه كو ئازارا ڕاسته‌قینه یان پێشبینی كرین ل سه‌ر ساخله‌میێ، مان، گه‌شه و ڕێزگرتنێ هه‌بیت، د چارچووڤێ په‌یوه‌ندیه‌كا ل سه‌ر به‌رپرسیاری و باوه‌ری یان ده‌سه‌لاتێ دا هه‌بیت.
توندوتیژیا زارۆكان د ژێر چه‌ترا توندوتیژیا خێزانی و توندوتیژیا جڤاكی دا هێته دان، و چه‌ندین شێوازان وه‌ردگریت، ژ وان شێوازێن ئاشكرا و ڕاسته‌وخۆ، ژ وان شێوازێن ڤه‌شاری و ب سانه‌هی ناهێنه نیاسین. و دشێت بهێته ڕێزكرن بۆ چه‌ند جۆرێن سه‌ره‌كی.
١. توندوتیژیا له‌شی
ڤی ل گه‌ل هه‌ر بكارئینانا مه‌به‌ستدارا هێزا له‌شی دژی زارۆكی دا هه‌یه كو ببیته ئه‌گه‌رێ زیانێن له‌شی ل سه‌ر وی، وه‌كی لێدان، پێلێكرن، سۆتن، هه‌ژاندنا توند، یان خه‌فكرن و ئه‌ڤ توندوتیژیه ئه‌ڤه ژی زۆر جار ب ناڤێ “ته‌ئدیبكرنێ” دهێته ڕه‌واكرن، ب تایبه‌تی د هنده‌ك كولتووران دا كو ڕێ ب سزایێن له‌شی دده‌ن.
٢. توندوتیژیا ده‌روونی یان هه‌سته‌یی
ئه‌ڤ جۆره ژی ژ هه‌ر شێوازێن توندوتیژێ یێن ڤه‌شاریتر و گرانترن بۆ ئاشكراكرنێ، و دگه‌ل گاڤتن، كێمكرن، سه‌رشۆڕیكرن، هه‌ڕه‌شه‌كرن، ترساندن، پشتگوه ـ ئێخستنا هه‌سته‌یی، یان بێپاریكرن ژ خۆشی و سۆزێ. ئه‌ڤ جۆره توندوتیژه د بیته ئه‌گه‌رێ دروستبوونا شێوازێن قوول د وێنه‌یێ خۆ دا و هه‌ست ب ڕێزگرتنا خۆ د ناڤ زارۆكان دا.
٣. پشتگوێخستن:
پشتگوه ئێخستن ب وێ چه‌ندێ دهێته نیاسین كو نه‌كرنا خزمه‌تا به‌رده‌وامه ژ لایێ كه‌سێن خزمه‌تگوزار ڤه بۆ پێدڤیێن سه‌ره‌كی یێن زارۆكی، چ له‌شی بن (وه‌كی خوارن و چاڤدێریا ساخله‌میێ)، یان خواندنێ، یان هه‌سته‌یی و هه‌ژماردن ژ هه‌ر شێوازێن توندوتیژیێ یێن به‌ربلاڤتر، هه‌رچه‌نده هه‌ر ده‌م ب ڤی شێوه‌یێ ناهێته نیاسین.
٤. توندوتیژیا سێكسی
ئه‌ڤه ژ هه‌ر شێوازێن توندوتیژیێ یێن شۆكه‌رتر و مه‌ترسیدارترن، و دگه‌ل هه‌ر چالاكیه‌كا سێكسی یا ل سه‌ر زارۆكی بهێته سه‌پاندن بێ تێگه‌هشتن یان ڕازیبوونا وی، وه‌كی ده‌ست لێدانێن نه‌شایسته، یان ده‌ستدرێژیا سێكسی یا ته‌واو، یان بكارئینانا زارۆكی د ماددێن سێكسی د. و زۆر جار ئه‌ڤ جۆره توندوتیژه د هنده‌ك بازنه‌یێن باوه‌ریێ دا ڕوودده‌ت، ئه‌ڤه ژی كاریگه‌ریێن ده‌روونی یێن وێراندكه‌ر زێده دكه‌ت.
٥. توندوتیژیا ڕه‌قه‌می (یا نوو)
دگه‌ل پێشكه‌فتنا ته‌كنۆلۆژیێ، شێوازێن نوو یێن توندوتیژیێ په‌یدا بوون وه‌كی توندوتیژیا ئێكێترۆنی، یان ڕاكێشانا زارۆكان ل سه‌ر ئینته‌رنێتێ، یان ئاشكره‌كرنا وان بۆ ناڤه‌رۆكا ناشایسته. ئه‌ڤ شێوازه ژی بوویه هه‌ڕه‌شه‌یه‌كا زێده‌بوی بۆ گه‌شه‌كرنا زارۆكان و سه‌لامه‌تیا ده‌روونییا وان.
ئه‌و چارچووڤه‌یێن بیردۆزی یێن شرۆڤه‌كه‌ر بۆ توندوتیژیا زارۆكان
زانستێ ده‌روونی یێ جڤاكی هه‌ول دده‌ت ل گه‌ل گه‌فتارێن مرۆڤی ل ده‌ڤه‌رێن جڤاكی دا فه‌هم بكه‌ت و توندوتیژیا زارۆكان ژ گه‌فتارێن ئه‌ڤان ئالۆزه یه یێن كو كه‌فتینه ژێر ته‌ئسیرێن چه‌ندین فاكتۆران. ژ بۆ شرۆڤه‌كرنا ڤێ دیارده‌ی، لێگه‌رێنه‌ران پشت ب كۆمه‌مكا ژ بیردۆزێن ده‌روونی و جڤاكی بوون، یێن گه‌له‌ك مه‌زنتر ژ وان.
***********
١. بیردۆزا فێربوونا جڤاكی (Bandura, ١٩٧٧)..
ڤێ بیردۆزێ ڤه‌دگوهێزیت كو گه‌فتارا توندوتیژی ب رێیا چاڤدێریكرن و ته‌قلیدكرنێ دئێته ده‌ستڤه‌ئینان، نه ب مه‌رجه‌كێ راسته‌وخۆ. زارۆكێ كو دژی ده‌ڤه‌ره‌كێ توندوتیژی دا، وه‌كی ماله‌كێ شایه‌دێ توندوتیژیێ بیت، دشێت فێرببیت كو توندوتیژی رێكه‌كه بۆ چاره‌كرنا ناكۆكیان یان سه‌پاندنا كونترۆلێ.
سه‌ربۆرێن كلاسك، وه‌كی ته‌جروبا “بووكا بوبو” یا ناڤدار، نیشادده‌ن كو زارۆكێن مۆدێلێن توندوتیژی دبینن (هه‌تا د ته‌له‌ڤزیۆنێ دا)، مه‌یلا وان هه‌یه ته‌قلیدا گه‌فتارا دوژمنكارانه بكه‌ن. ب ڤی ره‌نگی، دشێت توندوتیژی ل ده‌ڤ زارۆكان ببیته گه‌فتاره‌كێ بۆ مێژوویه‌كێ ژ نه‌سل بۆ نه‌سل ب رێیا نموونه و ته‌قلیدكرنێ.
—
٢. بیردۆزا په‌یوه‌ندی (Bowlby, ١٩٦٩)
ڤێ بیردۆزێ ئاماژه ب وێ چه‌ندێ دده‌ت كو په‌یوه‌ندیا ئێكێ د ناڤبه‌را زارۆك و وه‌ره‌كاره‌كێ (دایكێ پتر) بناخێ گه‌شه‌كرنا ده‌روونی و جڤاكیێ زارۆكی پێكدئینیت. ئه‌گه‌ر زارۆك د ڤێ په‌یوه‌ندیێ دا رووب رووی توندوتیژیێ یان پشتگوه ـ هاڤێتنێ ببیت، دشێت شێوازێن په‌یوه‌ندیا نه‌ئێمن ب خۆڤه ببینیت، كو پاشتر دئێته سه‌ر ئه‌نجامێن ئه‌گه‌رێن سه‌ختیێ د په‌یوه‌ندیان دا و دلگرانی و كێمبوونا رێزگرتنا خۆ.
Bowlby دبینیت كو نه‌بوونا ئه‌منی د قووناغا زارۆكینێ دا شیانا زارۆكی لاواز دكه‌ت ل سه‌ر دروستكرنا په‌یوه‌ندیێن ساخله‌ت و باوه‌ریێ ب یێن دی، هه‌روه‌سا دئێته سه‌ر ئه‌نجامێن تێكچوونێن ده‌روونی یێن دای.
—
٣. بیردۆزا ئێكدو قه‌دریێ جڤاكی (Social Conflict Theory)
د گۆری ڤێ بیردۆزا یێ كو ژ زانستێ جڤاكی هاتیه وه‌رگرتن، توندوتیژی ره‌نگڤه‌دانا جوداهیێن چینایه‌تی و ده‌ستهه‌لاتێ یه د ناڤ جڤاكی دا. ئه‌و مالێن یێن رووبه‌روویێ هه‌ژاریێ و بێكاریێ یان پشتگوه هاڤێتنێ جڤاكی دبن پتر ده‌ستهه‌لاتدارن بۆ ئه‌نجامدانا توندوتیژیێ، ب وه‌كو رێكه‌كێ ژ بۆ ڤه‌ده‌ركه‌فتنێ یان سه‌پاندنا كونترۆلێ، د نه‌بوونا هه‌لگه‌رێن ساخله‌تی دا.
—
٤. بیردۆزا قوربان و توندوتیژیا بنیاتی (Structural Violence)
توندوتیژیا بنیاتی ئاماژێ ب ئازارا دگه‌هیته تاكه‌كه‌سان ب هۆكارێ بنیاتێن جڤاكی یێن ناعه‌داله‌ت، وه‌كو جوداكرن یان هه‌ژاری یان كێمبوونا خزمه‌تگوزاریان. زارۆكێ كو دژیت د ده‌ڤه‌ره‌كێ پشتگوهـ هاڤێتنی دا دشێت ژ چاڤدێریێ بێبه‌هر بیت و رووبه‌روویێ توندوتیژیه‌كێ نه‌راسته‌وخۆ ببیت ب هۆكارێ نه‌بوونا پاراستنا جڤاكی، ئه‌ڤه ژی ده‌ربڕینه‌كا توندوتیژیا رێكخراوه.
—
- بیردۆزا ژینگه‌هی (Ecological Systems Theory – Bronfenbrenner)
ڤێ بیردۆزێ توندوتیژیێ دژی زارۆكان شرۆڤه دكه‌ت ب رێیا تێكده‌ربوونا چه‌ند ئاستێن ژینگه‌هی یێن كو ته‌ئسیرێ ل زارۆكی دكه‌ن، وه‌كی.
مال (microsystem)
قوتابخانه و جڤاك (mesosystem)
چه‌رده‌ور و سیاسه‌تێن گشتی (macrosystem)
ڤێ بیردۆزێ ئاماژه ب وێ چه‌ندێ دده‌ت كو فه‌همكرنا توندوتیژیا زارۆكان پێدڤی ب شرۆڤه‌كرنا وه‌رگێرانێن ته‌مام یێن كو زارۆك د ناڤدا دژیت هه‌یه، و نه بتنێ سه‌ر ئه‌و كه‌سان ته‌مركز بكه‌ین.
٤. فاكته‌رێن كو دبنه ئه‌گه‌رێ توندوتیژیا زارۆكان:
توندوتیژیا زارۆكان ب سه‌ربخۆ نه‌ده‌ته ره‌خ، به‌لكو ئه‌نجامێ ته‌ڤگه‌ره‌كا ئالۆزه دناڤبه‌را فاكتورێن ده‌روونی، خێزانی، جڤاكی، و ئابووری دا. ئه‌ڤ فاكتوره گرنگن بۆ تێگه‌هشتنا چاوا توندوتیژی دروست دبیت و بۆچی رێژا وێ د ناڤبه‌را جڤاك ـ و خێزانان دا جودا دبت.
فاكته‌رێن خێزانێ:
خێزان ژینگه‌ها ئێكێ یه كو زارۆك د ناڤدا ژیانا خۆ ده‌ست پێ دكه‌ت، و سه‌رچاوه‌یێ سه‌ره‌كی یێ پاراستنێ یان مه‌ترسیێ یه. ژ گرنگترین فاكتۆرێن خێزانێ:
توندوتیژیا مالێ. زارۆكێن دمالێن دا كو توندوتیژی د ناڤبه‌را دایك و بابان دا هه‌ی، زێده‌تر دكه‌ڤن به‌ر توندوتیژیا راسته‌وخۆ، هه‌روه‌سا دووباره‌بوونا دیتنا توندوتیژیێ پێگه‌ه و گه‌شه‌یا هه‌ستی لاواز دكه‌ت و هه‌ستێ نه‌ئارامیێ ب هێز دكه‌ت.
نه‌خۆشێن ده‌روونی د ناڤ دای و بابان دا. وه‌كو خه‌مگینی، تێكچوونا كه‌سایه‌تیێ، یان ئالۆده‌بوون، ئه‌گه‌رێن توندوتیژیێ زێده دكن، ئه‌و ژی ژ ئه‌نجامێ نه‌توانینا كونترۆلكرنێ یان لاوازیا توانایا هه‌ڤدژی.
ته‌ڤگه‌رێ خێزانێ. جودابوون یان مرنا ئێك ژ دایك و بابان دشیێن بكه‌ته ئه‌گه‌رێ نه‌ئارامییا هه‌ستی و زارۆك زێده‌تر دكه‌ڤیته به‌ر گه‌له‌ك بێزاریێ و ستاندنێ.
- فاكته‌رێن جڤاكی و ره‌وشه‌نبیری:
ژینگه‌ها جڤاكی و ره‌وشه‌نبیرییا گشتی رۆله‌كێ مه‌زن دگێریت د دروستكرنێ یان ره‌تكرنا توندوتیژی دا.
ئاسایكرنا ره‌وشه‌نبیری یا سزادانا له‌شكی. د هنده‌ك ره‌وشه‌نبیریان دا، لێدان رێكا “یا دروست” یه بۆ په‌روه‌ردێ، ئه‌ڤه ئه‌گه‌رێ ب كارئینانا توندوتیژیێ وه‌كو رێكا ئه‌ده‌بدای.
جوداهی و نه‌جه‌كرنا جڤاكی. زارۆكێن كو ل گه‌ل كه‌مینه‌یێن ئایینی، نه‌جه‌دبن، یان زارۆكێن خودان پێدڤیستیێن تایبه‌ت، گه‌له‌ك جار توشی ئه‌گه‌رێن توندوتیژی دبن ژ ئه‌نجامێ نه‌جه‌كرنێ یان لایه‌نداریا جڤاكی.
توندره‌وی د قۆتابخانێ یان جڤاكی دا. شێوه‌كه ژ توندوتیژیا دوباره‌بوونێ كو ژ لایێ هه‌ڤالێن خۆڤه دهێته‌كرن و ئه‌گه‌رێ ئازارا ده‌روونی یا درێژه.
٤.٣ فاكته‌رێن ئابووری:
هه‌ژاری توندوتیژی ب سه‌ربخۆ دروست ناكت، به‌لكو ژینگه‌هه‌كێ بۆ دروست دكت كو ئارام و سه‌خت بیت بۆ ده‌روونی و جڤاكی.
گه‌له‌ك فشارێن ئابووری. بێكاربوون و ده‌رده‌بازیا ژیانا رۆژانه ئالۆزییا خێزانێ زێده دكه‌ت، ئه‌ڤه ژی دشێت ببته ئه‌گه‌رێ ئاراسته‌كرنا تووره‌بونێ بۆ زارۆكان.
لاوازیا گه‌هشتن ب خزمه‌تان. خێزانێن هه‌ژار گه‌له‌ك جاران خودان سه‌رچاوه‌ێن په‌روه‌ردێ و پشتگریا ده‌روونی نینن، ئه‌ڤه ژی دبته ئه‌گه‌رێ پشت ئاسته‌نگكرنا رێبازێن توند د په‌روه‌ردێ دا.
٤. فاكته‌رێن ده‌روونی ل ده‌ف زارۆكی:
هه‌رده‌م ره‌فتارا زارۆكی یان تایبه‌تمه‌ندیێن وی دشیێن رێژا توندوتیژیێ زێده بكن.
زارۆكێن خودان پێدڤیتیێن تایبه‌ت. زێده دكه‌ڤن به‌ر ئه‌گه‌رێن ئازاران ژ ئه‌نجامێ سه‌خته‌یا په‌یوه‌ندیاكرنێ یان لاوازیا پاراستنا خۆ.
ره‌فتارێن بێزاركه‌ر یان دوژمنكارانه. دشێت كارڤه‌دانێن توند ژ دایك و بابان یان مامۆستایان ده‌روست بكت ئه‌گه‌ر شاره‌زایێن ته‌ڤاو بۆ ده‌ستپێكرنا ره‌فتارێن سه‌خت نه‌بن.
—
ئه‌ڤ فاكته‌ر تێكدچن و ته‌ڤدگه‌رن، ئه‌ڤه ژی مانا وێ یه هه‌ر ده‌ستوه‌ردانه‌كا كارا بۆ رێگریكرن ژ توندوتیژیێ دژی زارۆكان پێدڤیه گه‌له‌ك ره‌هه‌ند بیت و ئه‌ڤ سه‌یانێن ته‌ڤای د به‌رچاڤ وه‌ربگریت.
٥. ئاسه‌وارێن ده‌روونی و جڤاكی یێن توندوتیژیا زارۆكان:
توندوتیژیا زارۆكان تنێ كارتێكرنا وێ ل ده‌مێ توندوتیژیێ نه، به‌لكو ئه‌گه‌رێن قوول و درێژده‌م ماینه هه‌نه كو دچنه سه‌ر ساخله‌میا ده‌روونی، پێكهاته‌یا كه‌سایه‌تیێ و تێكه‌لیێن جڤاكی و چه‌ندین ڤه‌كۆلینان دیاركرن كو ئه‌و زارۆكێن د به‌ر توندوتیژیێ دكه‌ڤن، تووشی نه‌خۆشینێن ره‌فتاری و نه‌فسی دبن، كو دشیێن ل گه‌ل وان ده‌وام بكه‌ن تا قووناغا گه‌نجینیێ.
ئاسه‌وارێن ده‌رونی:
خه‌مۆكی و هه‌ستكرن ب خه‌فه‌تێ:
زارۆكێن توندوتیژی ل سه‌ر دئێنه د رێژێن بلند یێن خه‌مۆكیێ، ته‌نگاڤیێ، و تێكچوونا مه‌زاچێ. دشیێت ئه‌ڤه ل سه‌ر به‌ربوونا هه‌لدانێ، ترسێ هه‌میشه‌یی، ژ ده‌ستدانا گرنگیێ ب چالاكیێن رۆژانه، یان ژی هزرێن خودكۆژیێ ل ده‌مێن پێشكه‌ڤتیتر دا دیاربیت.
نه‌خۆشیا پشتی شۆكبوونێ (سه‌دمێ) (PTSD)
گه‌له‌ك ژ زارۆكێن كو تووشی توندوتیژیا توند یان درێژبوون، تووشی نه‌خۆشیا پشتی شۆكبوونێ دبن و نیشانێن وێ د شێوه‌ێ خه‌ونێن ترسناك دا، ڤه‌گه‌ڕاندنا روودانا شۆكبوونێ، هوشیاریا زێده، و دووركرنا جه یان كه‌سان ده دیاردبن كو وان توندوتیژیێ بیردئینن.
كێمكرنا بهایێ خۆ:
توندوتیژی، ب تایبه‌ت نه‌فسی و هه‌ستی، وێ وێنه‌یا زارۆكی ل سه‌ر خۆ خراب دكه‌ت و هه‌ست ب وێ دكه‌ت كو نه ئه‌ڤینداره یان هه‌ژی رێزگرتنێ نه، ئه‌ڤه د ئه‌نجامدا دبه‌ت ئه‌گه‌رێ لاوازیا باوه‌ریێ ب خۆ و په‌یدابوونا هه‌ستێن هه‌رده‌می یێن گوناه یان شه‌رمێ.
شوونه‌وارێن ره‌فتاری و زانستی:
د واری د فێركرنێ و گه‌هشتنێ ل خواندنێ
زارۆكێن توندوتیژی ب شێوه‌یه‌كێ نه‌رێنی ل ژینگهـا قوتابخانێ كارتێكرنێ ل سه‌ر دهێته كرن، ل وێرێ ئه‌و ژ لاوازیا ته‌ركیزێ، كێمبوونا ئه‌نجامێن ئه‌كادیمی، و دوواریان د خودانرێزیێ دا ژان دبه‌ن.
ره‌فتارێ دوژمنانه یان ڤه‌كێشان:
هه‌نده‌ك زارۆك ره‌فتارێن دوژمنانه په‌یدا دكن وه‌كو كاردانه‌وه‌یه‌كا به‌رگری یان ژ وه‌كو ته‌قلیده‌كێ وێ یێ كو ل مالێ دبینن، لێ یێن دی ژی دكه‌ڤنه ڤه‌كێشانێ ژ كومه‌لگه‌هێ و ره‌فتارێن زێده نه‌فسی نیشان دده‌ن كو ئه‌ڤه ل ئه‌نجاما ترس و ژ ده‌ستدانا باوه‌ریێ ب كه‌سێن دی.
كارتێكرن ل سه‌ر په‌یوه‌ندیێن جڤاكی:
پشتی ئاڤاكرنا په‌یوه‌ندیێن ساخله‌م:
پتریا زارۆكێن توندوتیژی ل سه‌ر هاتین نه شێن په‌یوه‌ندیێن سه‌لامه‌ت و هه‌ڤبه‌ر ب كه‌سێن دی ره ئاڤا بكه‌ن، ئه‌ڤه د زارۆكینیێ دا یان ژی پشتی وێ ل په‌یوه‌ندیێن رۆمانسی یان پیشه‌ی دا.
دوباره‌كرنا توندوتیژیێ:
زارۆكێن كو تووشی توندوتیژیێ دبن د شیێن ل قووناغا گه‌نجینیێ ببنه ئه‌نجامده‌رێن توندوتیژیێ، ل وێرێ توندوتیژی دبیته ره‌فتاره‌كێ “سروشتی” و قه‌بوولكری بۆ وان، د وه‌كو هه‌رده‌مێ ب “خولا توندوتیژیێ” ناس دكه‌ن.
ئاسه‌وارێن ساخله‌میا له‌شێ:
كێشه‌یێن ساخله‌میا درێژ:
ڤه‌كۆلینان دیاركر كو زارۆكێن توندوتیژی ل سه‌ر دئێن ئه‌گه‌رێ تووشبوونا ب نه‌خۆشیێن درێژ وه‌كو نه‌خۆشینێن دلی، قه‌له‌ویێ، و تێكچوونا رێكخستنا به‌رگریێ ل له‌شی، ئه‌ڤه ژ ئه‌نجامێ هه‌ستكرن ب ته‌نگاڤیێن نه‌فسی یێن به‌رده‌وام و كارتێكرنا وێ ل سه‌ر له‌شی.
به‌لگێن ده‌رونی و پزیشكی ئاماژێ ب وێ دده‌ن كو ئه‌گه‌رێن توندوتیژیێ دشێن ل سه‌ر ده‌مێ درێژ زیانبه‌خشتر بن ژ زیانێن له‌شێ یێن راسته‌وخۆ، ئه‌ڤه دكه‌ت ئه‌گه‌رێ پێشگرتنێ و ده‌ستوه‌ردانا زووی ئه‌گه‌رێ گرنگ.
ئه‌گه‌رێن ده‌رخستن و هه‌لسه‌نگاندنا ده‌روونی:
ده‌رخستنا زوو یا ئه‌وێن حاله‌تێن توندوتیژیێ ل سه‌ر زارۆكان، گه‌له‌ك گرنگه بۆ پاراستنا زارۆكی و كێمكرنا كاریگه‌ریێن توندوتیژیا درێژ ئه‌نجام. هه‌لسه‌نگاندنا ده‌روونی و جڤاكی د ڤان حاله‌تان دا، پشت ب ئه‌گه‌رێن جودا دبه‌ستیت، ئه‌وێن كو دكه‌ڤنه د ناڤبه‌را هه‌ڤپه‌یڤینان، پرسیاران، تێبینیێن كلینیكی، و راپۆرتێن قوتابخانێ یان ساخله‌میێ.
هه‌ڤپه‌یڤینێن كلینیكی یێن ده‌روونی (Clinical Interviews)
ئه‌ڤه ژ گرنگترین ئه‌گه‌رێن هه‌لسه‌نگاندنێ نه، كو تێدا پسپۆرێ ده‌روونی هه‌ڤپه‌یڤینێن رێنماییكرێ دگه‌ل زارۆكی ئه‌نجام دده‌ت و گه‌له‌ك جاران پرسیارێن ڤه‌كری و نه ترسناكۆ هاندان زارۆكی ل سه‌ر ده‌ربڕینێ بكاردئینیت. هه‌روه‌سا هه‌ڤپه‌یڤینێن ل گه‌ل ده‌یبابان یان كه‌سێن هاریده‌ر بكاردئینیت بۆ كۆمكرنا هه‌رده‌مێ گه‌له‌ك یێ فراوانتر دبارێ ژینگه‌ها خێزانێ دا.
تێبینیێن راسته‌وخۆ:
پسپۆر، ره‌فتارێن زارۆكی ل ده‌مێ ره‌وشتان دا چاڤدێری دكه‌ت، دگه‌ل گرنگیدان لسه‌ر ده‌ربڕینێن رووی، وه‌لامێن ترسێ، هاتنه ده‌رڤه ژ كۆمه‌لێ، یان ره‌فتارێن دوژمنكارانه. هه‌روه‌سا تێبینی د ناڤ پۆلا خواندنێ دا ژ لایێ مامۆستایان ڤه ب كار دهێت بو ده‌رخستنا نیشانێن نه‌زمانه‌ڤانی یێن توندوتیژیێ.
تاقیكرنێن ده‌روونی و پێڤانێن رێكخستی:
ژ به‌رزترین پێڤانێن بكارئینای:
پێڤانا زارۆكێ ئه‌شكه‌نجه‌كری (Child Abuse Potential Inventory – CAPI)
بكاردهێت بو هه‌لسه‌نگاندنا گه‌له‌ك ئه‌گه‌ر هه‌یه كه‌سێ هاریده‌ر كارێن نه باش بكه‌ت، پشتی ئه‌و وه‌لامێن وی بۆ كۆمه‌له‌كا پرسیارێن ده‌روونی و ره‌فتاری.
پێڤانێن ئالۆزیێن پاش سه‌دم (میناك. UCLA PTSD Reaction Index)
هاریده‌رن د ده‌رخستنا نیشانێن سه‌دمێ یێن ژ ئه‌نجامێ توندوتیژیێ هاتین، تایبه‌ت ئه‌گه‌ر زارۆكی نیشانێن دلگرانی یان دوركه‌فتنێ یان خه‌ونێن ترسناك نیشان دان.
پێڤانێن رێزگرتن ل خۆ و خه‌مۆكیا د ناڤ زارۆكان دا
وه‌ك Children’s Depression Inventory (CDI) و Rosenberg Self-Esteem Scale، بو هه‌لسه‌نگاندنا كاریگه‌ریا ده‌روونی یا توندوتیژیێ لسه‌ر وێنێ خۆ و بارێ هه‌ستێ.
ئه‌گه‌رێن وه‌رگۆهێزتنێ (Projective Tools)
وه‌ك تاقیكرنا وێنه‌كرنا كه‌سایه‌تیێ یان تاقیكرنا وێنه‌كرنا خێزانێ، ئه‌ڤه ب كار دئینین د حاله‌تێن زارۆكێن بچووكتر دا یێن كو دشێن هه‌ستێن خۆ ب زمان نه دربه‌ڕن. ئه‌ڤ تاقیكرنه د ئاشكه‌راكرنا كێشه‌یێن ده‌روونی دكه‌ن ب رێیا شڕۆڤه‌كرنا وێنه و حه‌كایه‌تێن ره‌مزی.
زانیاری ژ قوتابخانێ یان نه‌خۆشخانه‌یان
گه‌له‌ك جاران تێبینیێن مامۆستایان یان تۆمارێن ئاماده‌بوونێ و ده‌ستكه‌فتێن زانستی نیشانێن نه‌راسته‌وخۆن ل سه‌ر بوونێن توندوتیژیێ یان پشتگوهـ ئاڤێتنێ. هه‌روه‌سا راپۆرتێن ده‌رمانڤانان دیار دكه‌ن بونا بریندارێن ب دووبار، یان پاشكه‌فتن د گه‌شه‌یا له‌شی دا.
هه‌لسه‌نگاندنا باش پێدڤیه ته‌ڤلیكرنا ڤان ئه‌گه‌ران بیت د ناڤ پرۆسه‌یه‌كا گشتگیر دا كو پشت ب هه‌ستكرنا كولتووری و پیڤه‌رێن ئه‌خلاقی ببه‌ستیت، تایبه‌ت د وه‌رگرتنا نهێنیێن زانیاریان و پاراستنا زارۆكی دا.
پاراستن و ده‌ستوه‌ردانا ده‌روونی و جڤاكی
قه‌ده‌غه‌كرنا توندوتیژیێ ل دژی زارۆكان ئه‌ركه‌كێ جڤاكی یه و پێدڤی ب هه‌ڤكاریێ هه‌یه ل سه‌ر هه‌ردو ئاستێن تاكه‌كه‌سی و دامه‌زراوه‌ی. لێكۆلین نیشان دده‌ن كو به‌رنامێن پاراستنێ و ده‌ستوه‌ردانا زوو دشێن رێژا توندوتیژیێ و كاریگه‌ریێن ده‌روونی یێن درێژ ده‌می ب گه‌له‌كی كێم بكه‌ن.
ستراتیژیێن پاراستنی:
پاراستن ژ توندوتیژیا زارۆكان ده‌ست پێ دكه‌ت ب به‌رهه‌ڤكرنا هوشیاریێ، و گوهۆرینا تێگه‌هشتنێن شاش و دابینكرنا ژینگه‌هه‌كێ پشت راست و ئارام بۆ زارۆكی.
هوشیاریكرنا خێزانێ و په‌روه‌رده‌كرنا ده‌یك و بابان
به‌رنامه‌یێن په‌روه‌رده‌یا باش ژ گرنگترین ئامیرێن پاراستنێ نه، ل وێرێ ده‌یك و باب فێری شاره‌زایێن جودا دبن بۆ رێزگرتنێ ل جهێ ره‌فتارا توند، وه‌كو هاندانا باش، په‌یوه‌ندیا كاریگه‌ر، و كونترۆلكرنا خۆ.
رێنمایكرنا قوتابخانێ:
قوتابخانه رۆله‌كێ سه‌ره‌كی دگێریت د پاراستنێ دا ب رێڤه‌برنا ره‌فتارا زارۆكان، و دابینكرنا ژینگه‌هه‌كا ئارام، و فێركردنا قوتابیان چاوانیا پاراستنا خۆ، و ئاگه‌هداریكرن ل سه‌ر كێشه‌یان.
هه‌لمه‌تێن هوشیاریكرنا جڤاكێ
د ناڤ دا رێكێن راگه‌هاندنێ و پلاتفۆرمێن دیجیتالی هه‌نه بۆ به‌لاڤكرنا هوشیاریێ ل سه‌ر توندوتیژیا ل دژی زارۆكان، و گوهۆرینا پێڤه‌رێن جڤاكی یێن كو ره‌وا دكه‌ن.
یاسا و سیاسه‌تێن پاراستنێ
چێكرنا یاسایێن كو توندوتیژیێ ل دژی زارۆكان قه‌ده‌غه دكه‌ن، و سه‌پاندنا ئاگه‌هداریكرنا زۆره‌كی ل سه‌ر مامۆستایان و ده‌رمانبه‌ران ده‌مێ گومان ل سه‌ر توندوتیژیێ هه‌بیت.
ده‌ستوه‌ردانا ده‌روونی یا چاره‌سه‌ری
هه‌لسه‌نگاندن ل گه‌ل زارۆكێن تووشی توندوتیژیێ بووین پێدڤی ب ده‌ستوه‌ردانه‌كا چاره‌سه‌ری یا تایبه‌تمه‌ند هه‌یه كو ره‌چاوی حه‌زێن وان یێن ده‌روونی و مێژوویا وان یا سۆزداری بگریت.
چاره‌سه‌ریا ره‌فتاری یا زانستی (CBT)
ده‌ركه‌فت كو كاریگه‌ره د چاره‌سه‌ریكرنا ئاریشه‌یێن ترسێ، خه‌مۆكیێ و ئاریشه‌یێن دوڤ دا هاتین ئه‌نجامدان بۆ زارۆكان، ب رێیا هارێكاریكرنا وان ل سه‌ر رێخستنا بیروباوه‌رێن وان یێن نه‌رێنی و پێشڤه‌برنا شاره‌زایێن رێزگرتنێ.
چاره‌سه‌ریكرن ب یاریێ (Play Therapy)
باشه بۆ زارۆكێن بچووكتر، ل وێرێ یاری وه‌كو رێكه‌ك دهێته بكارئینان بۆ ده‌ربرینا هه‌ستێن زارۆكان و سه‌ربۆره‌كا ئارامیێ، و گه‌راندنا كونترۆلێ.
چاره‌سه‌ریكرنا خێزانی:
هارێكاریێ دكه‌ت د راستكرنا دینامیكێن خێزانی، و فێركرنا ئه‌ندامێن خێزانێ شاره‌زایێن نوو یێن په‌یوه‌ندیێ و هارێكاریێ، ب تایبه‌تی د حاله‌تێن توندوتیژیا نه‌مه‌به‌ست یان ئه‌وێن ل سه‌ر پێشه‌نگا فشارێن ده‌روونی بووین.
چاره‌سه‌ریكرنا كومه‌لی:
ده‌رفه‌ته‌كێ دده‌ت زارۆكان بۆ په‌یوه‌ندیكرنێ ب وان كه‌سان ڤه یێن د ته‌جروبێن وه‌كو وان دا بورین، ئه‌ڤه هارێكاریێ دكه‌ت د پشتگیریا ده‌روونی و كێمكرنا هه‌ستكرن ب تنێبوونێ.
ده‌ستوه‌ردانا جڤاكی و دامه‌زراوه‌یی
چاڤدێریا جودا:
د حاله‌تێن كو توندوتیژی د به‌رده‌وامیدا بیت، دشێت زارۆك بۆ دامه‌زراوێن چاڤدێریێ یان خێزانێن جودا بهێنه ڤه‌گوهاستن یێن ئارامیێ و چاڤدێریێ دابین دكه‌ن.
پشتگیریا قوتابخانه و جڤاكی یا به‌رده‌وام
پێشكێشكرنا خزمه‌تێن پشتگیریا ده‌روونی دناڤ قوتابخانێ دا، و ئاسانكرنا زڤرینا بۆ خواندنێ و به‌شداربون د چالاكیێن جڤاكی دا پاش چاره‌سه‌ریكرنێ.
لێكۆلین نیشان دده‌ن كو سه‌ركه‌فتنا هه‌ر به‌رنامه‌یه‌كێ پاراستنێ یان چاره‌سه‌ریكرنێ گرێداییه ب ئێكگرتنا هه‌ولان د ناڤبه‌را پسپۆرانێن ده‌روونی، كۆمه‌لاتی، یاسایی، و مامۆستایان دا، ب زێده‌باركرنا رۆلێ جڤاكێ ب گشتی د پاراستنا زارۆكی دا.
- پاراستن و ده‌ستوه‌ردانا ده‌روونی و جڤاكی
قه‌ده‌غه‌كرنا توندوتیژیێ ل دژی زارۆكان ئه‌ركه‌كێ جڤاكی یه و پێدڤی ب هه‌ڤكاریێ هه‌یه ل سه‌ر هه‌ردو ئاستێن تاكه‌كه‌سی و دامه‌زراوه‌ی. لێكۆلین نیشان دده‌ن كو به‌رنامێن پاراستنێ و ده‌ستوه‌ردانا زوو دشێن رێژه‌یا توندوتیژیێ و كاریگه‌ریێن ده‌روونی یێن درێژ ده‌می ب گه‌له‌كی كێم بكه‌ن.
ستراتیژیێن پاراستنێ:
پاراستن ژ توندوتیژیا زارۆكان ده‌ست پێ دكه‌ت ب به‌رهه‌ڤكرنا هوشیاریێ، و گوهورینا تێگه‌هشتنێن شاش و دابینكرنا ژینگه‌هه‌كێ پشت راست و ئارام بۆ زارۆكی.
هشیاریكرنا خێزانێ و په‌روه‌رده‌كرنا دایك و بابان:
به‌رنامێن په‌روه‌رده‌یا باش ژ گرنگترین ئامیرێن پاراستنێ نه، ل وێرێ ده‌یك و باب فێری شاره‌زایێن جودا دبن بۆ رێزگرتنێ ل جهێ ره‌فتارا توند، وه‌كو هاندانا باش، په‌یوه‌ندیا كاریگه‌ر، و كونترۆلكرنا خۆ.
رێنمایكرنا قوتابخانێ
قوتابخانه رۆله‌كێ سه‌ره‌كی د پاراستنێ دا دگێریت ب رێڤه‌برنا ره‌فتارا زارۆكان، و دابینكرنا ژینگه‌هه‌كا ئارام، و فێركرنا قوتابیان چاوانیا پاراستنا خۆ، و ئاگه‌هداریكرن ل سه‌ر كێشه‌یان.
هه‌لمه‌تێن هشیاریكرنا جڤاكێ:
د ناڤ دا رێكێن راگه‌هاندنێ و پلاتفۆرمێن دیجیتالی هه‌نه بۆ به‌لاڤكرنا هوشیاریێ ل سه‌ر توندوتیژیا ل دژی زارۆكان و گوهۆرینا پیڤه‌رێن جڤاكی یێن كو ره‌وا دكه‌ن.
یاسا و سیاسه‌تێن پاراستنێ:
چێكرنا یاسایێن كو توندوتیژیێ ل دژی زارۆكان قه‌ده‌غه دكه‌ن، و سه‌پاندنا ئاگه‌هداریكرنا زۆره‌كی ل سه‌ر مامۆستایان و ده‌رمانبه‌ران ده‌مێ گومان ل سه‌ر توندوتیژیێ هه‌بیت.
ده‌ستوه‌ردانا ده‌روونی یا چاره‌سه‌ری
هه‌لسه‌نگاندن ل گه‌ل زارۆكێن تووشی توندوتیژیێ بووین پێدڤی ب ده‌ستوه‌ردانه‌كا چاره‌سه‌ری یا تایبه‌تمه‌ند هه‌یه كو ره‌چاوی حه‌زێن وان یێن ده‌روونی و مێژوویا وان یا سۆزداری بگریت.
چاره‌سه‌ریا ره‌فتاری یا زانستی (CBT):
ده‌ركه‌فت كو كاریگه‌ره د چاره‌سه‌ریكرنا ئاریشه‌یێن ترسێ، خه‌مۆكیێ، و ئاریشه‌یێن دوڤ دا هاتین ئه‌نجامدان بۆ زارۆكان، ب رێیا هارێكاریكرنا وان ل سه‌ر رێخستنا بیروباوه‌رێن وان یێن نه‌رێنی، و پێشڤه‌برنا شاره‌زایێن رێزگرتنێ.
چاره‌سه‌ریكرن ب یاریێ (Play Therapy):
باشه بۆ زارۆكێن بچووكتر، ل وێرێ یاری وه‌كو رێكه‌ك دهێته بكارئینان بۆ ده‌ربرینا هه‌ستێن زارۆكان و ته‌جروبه‌كرنا ئارامیێ، و گه‌راندنا كونترۆلێ.
چاره‌سه‌ریكرنا خێزانی:
هارێكاریێ دكه‌ت د راستكرنا دینامیكێن خێزانی، و فێركرنا ئه‌ندامێن خێزانێ شاره‌زایێن نوو یێن په‌یوه‌ندیێ و هارێكاریێ، ب تایبه‌تی د حاله‌تێن توندوتیژیا نه‌مه‌به‌ست یان ئه‌وێن ل سه‌ر پێشه‌نگا فشارێن ده‌روونی بووین.
چاره‌سه‌ریكرنا جڤاكێ:
ده‌رفه‌ته‌كێ دده‌ت زارۆكان بۆ په‌یوه‌ندیكرنێ ب وان كه‌سان ڤه یێن د ته‌جروبێن وه‌كو وان دا بورین، ئه‌ڤه هارێكاریێ دكه‌ت د پشتگیریا ده‌روونی و كێمكرنا هه‌ستكرن ب ته‌نیاییێ.
7.3 ده‌ستوه‌ردانا جڤاكی و دامه‌زراوه‌یی
چاڤدێریا جودا:
د حاله‌تێن كو توندوتیژی د به‌رده‌وامیدا بیت، دشێت زارۆك بۆ دامه‌زراوه‌یێن چاڤدێریێ یان خێزانێن جودا بهێنه ڤه‌گوهاستن یێن ئارامیێ و چاڤدێریێ دابین دكه‌ن.
پشتگیریا قوتابخانه و جڤاكی یا به‌رده‌وام
پێشكێشكرنا خزمه‌تێن پشتگیریا ده‌روونی د ناڤ قوتابخانێ دا، و ئاسانكرنا زڤرینا بۆ خواندنێ و به‌شداربون د چالاكیێن جڤاكی دا پاش چاره‌سه‌ریكرنێ.
لێكۆلین نیشان دده‌ن كو سه‌ركه‌فتنا هه‌ر به‌رنامه‌یه‌كێ پاراستنێ یان چاره‌سه‌ریكرنێ گرێداییه ب ئێكگرتنا هه‌ولانه د ناڤبه‌را پسپۆرانێن ده‌روونی، جڤاكی، یاسایی، و مامۆستایان دا، ب زێده‌باركرنا رۆلێ جڤاكێ ب گشتی د پاراستنا زارۆكی دا.
ئه‌نجام و پێشنیار:
توندی ل دژی زارۆیان ژ مه‌ترسیدارترین دیاردێن جڤاكی و ده‌روونی یه كو گه‌له‌ك مه‌ترسیێ ل سه‌ر ئارامی و سالاهیا نه‌سلان بهێت و حاله‌تێ ده‌روونی یێ وان دكه‌ت. ل سه‌ر ئه‌نجامێن شرۆڤه‌كرنێن تیۆری و لێگه‌ریانان هاته ده‌رخستن كو ئه‌ڤ دیارده كاره‌كێ ئالۆزه و ژ چه‌ند ڕه‌هه‌ندێن جودا پێك دهێت، ژ به‌ركو ژ كۆمه‌له‌ك فاكته‌رێن تێكدایێ په‌یدا دبیت یێن كو ژ ژینگه‌ها خێزانێ، گوشارێن ئابووری، شێوازێن كه‌لتوری، ئاریشه‌یێن ده‌روونی پێك دهێن و دبیته ئه‌نجامێن ده‌روونی و له‌شكی و جڤاكی یێن درێژ.
ب ڕێیا ئامیرێن هه‌لسه‌نگاندنا ده‌روونی، دشێن زارۆێن زێده‌ترین توندوتیژی ل سه‌ر كریه زووتر بناسن، ئه‌ڤه ژی ڕێیێ دده‌ته ده‌ستێ مرۆڤی كو ده‌ستوه‌ردانێن گونجای و كاریگه‌ر د ده‌مێ خۆدا پێشكێش بكه‌ت. هه‌روه‌سا پاراستن بنه‌مایێ سه‌ره‌كی یه بۆ ڕووبه‌ڕووبوونه‌وه‌یا ڤێ دیاردێ، ده‌ستپێدكه‌ت ژ په‌روه‌رده‌یا جڤاكی و دگه‌هیته سیاسه‌تێن حكومه‌تێ یێن كو پشته‌ڤانیا مافێن زارۆیان دكه‌ن.
—
پێشنیازان:
ئه‌ڤجا ب پشته‌ڤانیا وێ چه‌ندێ كو د ڤی ڕاپۆرتیدا هاتینه به‌حس كرن، دشێن پێشنیازێن ژێرڤه بهێنه پێشكێشكرن.
١. بهێزكرنا به‌رنامه‌یێن په‌روه‌رده‌یا خێزانی
پێدڤیه به‌رنامه‌یێن ڕاهێنانێ بۆ دایبابان ل سه‌ر په‌روه‌رده‌یا ئه‌رێنی ل قوتابخانان و سه‌نته‌رێن ساخله‌میێ و جڤاكی بهێنه گشتاندن، ب ئارمانجا كێمكرنا پشتگرێدانا ب ڕێبازێن توندوتیژیێ د په‌روه‌رده‌كرنێ دا.
٢. سه‌پاندنا یاسایێن توند بۆ پاراستنا زارۆكان:
پێدڤیه حكومه‌ت یاسایێن ئاشكرا په‌سه‌ند بكه‌ن كو هه‌می جۆرێن توندوتیژیێ ل سه‌ر زارۆكان قه‌ده‌غه بكه‌ن، و میكانیزمێن ڕاگه‌هاندن و پاراستنێ كارا بكه‌ن.
٣. تێكه‌لیكرنا خزمه‌تێن ساخله‌میا ده‌روونی د قوتابخانان دا:
پێدڤیه پسپۆرێن ده‌روونی و جڤاكی د دامه‌زراوێن خواندنێ دا دابینكرن، دا كو نیشانێن توندوتیژیێ زووتر ده‌ستنیشان بكه‌ن و هاریكارییا پێدڤی پێشكێش بكه‌ن.
٤. پێشڤه‌برنا سیسته‌مێن ئاشكراكرن و ده‌ستوه‌ردانێن زوو
پێدڤیه مامۆستا، دكتۆر، و كارمه‌ندێن بوارێ زارۆكان ل سه‌ر ئامیرێن ئاشكراكرنا خراپ بكارئینانێ و وه‌رگرتنا وه‌لامێ بۆ وان، ل گۆر پرۆتۆكۆلێن ئه‌خلاقی و پیشه‌یی بهێنه ڕاهێنان.
٥. هاندانا لێگه‌ریانێن زانستی د ڤی واری دا:
پێدڤیه پشته‌ڤانیا لێگه‌ریانێن ده‌روونی و جڤاكی بهێت كرن یێن كو ئارمانجا وان تێگه‌هشتنا ڤێ دیاردێ ژ ڕه‌هه‌ندێن جودا جودا، و هه‌لسه‌نگاندنا كاریگه‌رییا به‌رنامێن چاره‌سه‌ری و پاراستنێ یه.
٦. هێزداركرنا زارۆكی بۆ ده‌ربڕین و به‌ره‌ڤانیكرن ژ خۆ:
پێدڤیه زارۆك فێری شیانێن پاراستنا خۆ بن، و باوه‌رییا وان ب خۆ بهێته بهێزكرن، و هاندانا وان بهێته‌كرن كو ئه‌گه‌ر تووشی توندوتیژیێ ببن ڕاگه‌هاندنێ بكه‌ن.
ـــــــــــــــــــــــــــــــــــ
مراجع نموذجية مُنسقة حسب أسلوب APA تتعلق بموضوع عنف الَاطفال في علم النفس الاجتماعي. يمكنني تعديلها أو إضافة مراجع أخري حسب حاجتك:
المراجع
Bandura, A. (1977). Social learning theory. Prentice-Hall.
Bowlby, J. (1969). Attachment and loss: Vol. 1. Attachment. Basic Books.
Bronfenbrenner, U. (1979). The ecology of human development: Experiments by nature and design. Harvard University Press.
Cicchetti, D., & Toth, S. L. (2005). Child maltreatment. Annual Review of Clinical Psychology, 1, 409–438. https://doi.org/10.1146/annurev.clinpsy.1.102803.144029
Finkelhor, D. (2008). Childhood victimization: Violence, crime, and abuse in the lives of young people. Oxford University Press.
Gilbert, R., Widom, C. S., Browne, K., Fergusson, D., Webb, E., & Janson, S. (2009). Burden and consequences of child maltreatment in high-income countries. The Lancet, 373(9657), 68-81. https://doi.org/10.1016/S0140-6736(08)61706-7
Holt, S., Buckley, H., & Whelan, S. (2008). The impact of exposure to domestic violence on children and young people: A review of the literature. Child Abuse & Neglect, 32(8), 797-810. https://doi.org/10.1016/j.chiabu.2008.02.004
Kitzmann, K. M., Gaylord, N. K., Holt, A. R., & Kenny, E. D. (2003). Child witnesses to domestic violence: A meta-analytic review. Journal of Consulting and Clinical Psychology, 71(2), 339–352. https://doi.org/10.1037/0022-006X.71.2.339
Runyan, D. K., Wattam, C., Ikeda, R. M., Hassan, F., & Ramiro, L. (2002). Child abuse and neglect by parents and other caregivers. In J. E. B. Myers (Ed.), The APSAC handbook on child maltreatment (2nd ed., pp. 3-20). Sage Publications.
Terr, L. C. (1991). Childhood traumas: An outline and overview. American Journal of Psychiatry, 148(1), 10-20. https://doi.org/10.1176/ajp.148.1.10
Widom, C. S. (1989). The cycle of violence. Science, 244(4901), 160–166. https://doi.org/10.1126/science.2704995
المراجع العربية المهمة المتعلقة بموضوع عنف الَاطفال في علم النفس الاجتماعي، بتنسيق APA جاهزة للإدراج في تقريرك:
مراجع عربية (جاهزة للنسخ)
الشريف، عبد الله. (2015). العنف الَاسري وأثره علي نفسية الطفل. مجلة العلوم الاجتماعية والإنسانية، 12(3)، 45-67.
المهدي، فاطمة. (2018). العوامل النفسية والاجتماعية المؤدية إلي عنف الَاطفال. مجلة دراسات الطفولة, 8(1)، 112-130.
الحسن، أحمد. (2020). دور الَاسرة في الوقاية من العنف ضد الَاطفال. مجلة علم النفس التطبيقي, 15(2)، 88-105.
الزهراني، سامي. (2017). التدخل النفسي والاجتماعي للَاطفال المعنفين. مجلة البحوث النفسية, 22(4)، 210-230.
مركز البحوث الاجتماعية والنفسية. (2019). العنف ضد الَاطفال: التشخيص والتدخل. الرياض: دار المعرفة.
