ئازارەكانی پاشای بێ تانج محەمەد شێخۆ

كەمال كوردی

((دەستەكانیشم لێكەنەوە بە پەنجەی لاقم دەژەنم))
هونەرمەندی هەمیشە زیندووی كوردستان، محەمەد شێخۆ لە 9ی ئازاری 1989 لە شاری قامشلۆ كۆچی دوایی كرد.
هونەرمەند محەمەد شێخۆ بە درێژایی ژیانی خۆی بە ئاواز و گۆرانیە شیرین و ڕەسەنەكانی چیڕۆكی ئازار و ڕەنجی گەلەكەی بووە و هەر ئێستا دوای ساڵەهای ساڵ لە كۆچ كردنی هەمدیسان بە یەكێك لە سیمبولەكانی هونەری كوردی هەموو پارچەكانی كوردستان لە قەڵەم دەدرێت و ڕۆحی نیشتیمانپەروەی گەلی كوردە لە سەرتاسەری جیهان.

هونەرمەند محەمەد شێخۆ لە ساڵی 1948 لە گوندی خەجووكی، باشووری ڕۆژئاوای شاری قامشلۆ لە دایك بووە لە بنەماڵەیەكی قەرەبالغی چواردە كەسی كە شێخۆ لەناویدا گەورەترین منداڵی بنەماڵەیە.لە سەردەمی خوێندنی قوتابخانەدا ئەشقی نەسرین مەلەك دەیگرێت و گۆرانیە نەمرەكەی “نەسرین”ی پێشكەشی دەكات. لە هاوژینی لە گەڵ نەسریندا چوار منداڵی دەبیت بەناوی (فەلەك-ئیبراهیم-بروسك و بێكەس).
هونەرمەندی خوالێخۆشبوو خویندنی سەرەتایی لە گوندی خەجووك تەواو دەكات و بۆ خوێندنی ناوەندی و دواناوەندیش دەچێتە شاری قامشلۆ و لەوێ بەردەوامی بە خوێندن دەدات.
“عەمشا شێخۆ”ی خوشكی بە بیری دێتەوە بە هۆی ئەوەی لە قوتابخانەدا لە ڕێزی قوتابیە هەرە باشەكان بووە، بۆیە خەڵاتی پێنووسی زیڕین بەدەست دێنێت.سەعید فەرسۆ كە یەكێك لە هاوڕێ نزیكەكانیەتی ئەویش باس لەوە دەكات كە سەرەڕای سەركەوتنی لە قوتابخانەدا، بە هۆكاری ئەشق و حەزە لە ڕادەبەدەرەكەی بۆ ژەنینی بەزەق وازی لە خوێندن هێنا.

شێخۆ هونەرمەندی ئەشق و ئاشقی
لە ساڵی 1965 محەمەد شێخۆ تووشی كێشە و نەخۆشیی چاو دەبێت و هەر بۆیە لە خزمەتی سەربازی لێی دەبوورن. محەمەد شێخۆ هەردەم ئێش و ئازار و ناخۆشیەكانی وەڵات و نەتەوەكەی گێڕاوەتەوە و وەك هونەرمەندی دەرد و هونەرمەندی هەژارەكان، هونەرمەندی كوردستان و خزمەتكاری گەل و كێشە و مەسەلەی كورد ناسراوە و لە ئاواز و گۆرانیەكانیدا باس لە ڕەنج و ئازار و نەهامەتی نەتەوەی كوردی هەر چوار پارچەی كوردستانی كردووە.
عەمشای خوشكی كە تەمەنی لە دەورووبەری 70 ساڵ جا كەمتر یان زیاتره لە ئێستادا دانیشتووی یەكێك لە گوندەكانی نزیك قامشلۆیە دەلێت كە وا محەمەد هەر لە هەمان تەمەنی لاوێتیدا گێڕانەوەی هونەری كردە پیشە و لە دەبەی ڕوون و تەختە و لاستیك و لە مووی هەسب بۆ خۆی سازی بزەقی دروست كرد.
ئاوارە بوون و دەربەدەری لە لوبنان
هونەرمەند محەمەد شێخۆ بە هۆی گووشارەكانی حكوومەت كە ڕێگر بوون لە كاروچاڵاكیەكانی بە ناچاری لە ئاوارەتیدا درێژە بە خەبات دەدات. هەر بۆیە لە ساڵەكانی دەیەی حەفتاكاندا دەچێتە لوبنان و لە بەیروتی پایتەختدا بۆ ماوەی چوار ساڵ نیشتەجێ دەبیت.لەم ساڵانەدایە كە كۆمەڵیك بەرنامەی هونەری فراوان لە لوبنان ئەنجامدەدات و لە گەڵ زۆرێك لە هونەرمەندە بەناوبانگەكانی جیهانی عەرەب و لەوانەش (فەیروز-وەدیع السافی و سەمیرە تۆفیق) ئاشنا دەبێت.
هونەرمەند شێخۆ لە ماوەی نیشتەجێبوونی لە لوبنان دوو جار سەردانی ئێراق دەكات و لە میانەی ئەم دیدار و چاوپیكەوتنانەدا ئاواز و گۆرانیەكانی لە بەشی كوردیی ڕادیۆ بەغداد تۆمار دەكات و به زۆرێك لە هونەرمەندە كوردەكانی وەك (تەحسین تەها، محەمەد عارفی جزیری و عیسا بەرواری) ئاشنا دەبێت.
یەكەم ئەلبووم
لە ساڵی 1974 جارێكی تر بەرەو سووریا دەگەڕێتەوە و یەكەم ئەلبوومی خۆی لە دیمەشق تۆمار دەكات ،بەڵام بە هۆی ئەوەی گۆرانیەكانی مانا و موركی نەتەوەییان پێوەبوو دیسان تووشی گووشار و زەبری ڕژێمی بەعسی سووریا دێت. سەعید فەرسۆی هاوڕێی كاریگەرییەكی زۆری لەسەر هونەرمەند شێخۆ هەبوو. فەرسو كە بۆ ماوەی 24 ساڵ لە یەكێك لە گەڕەكەكانی قامشلۆ دوكانێكی بە ناوی دیلان هەبووە، باسی ڕابردوویەكی نەچەندان دووری خۆی لەگەڵ شێخۆ دەكات و دەڵێ: “لەو سەردەمەدا ژمارەی هونەرمەندەكان زۆر كەم بوو. سەردەمێكی ناڵەبار و خراپ بوو،بە تایبەت دوای 1970 كە هیچ كوردێك مافی قسە كردن بە زمانی كوردیشی نەبوو”.
محەمەد شێخۆ بە ئاواز و گۆرانیەكانی كەوتە بەر گوشارەكانی ڕژێمی بەعس.ئەو كەسێكی سەربەخۆ بوو و تەنیا دەیویست كە وا دەنگی گەل و نەتەوەكەی بێت. ئینجا لە ساڵی 1974 بە هۆی گووشارەكانی ڕژێمی بەعسی سووریا بە ناچاری ڕووی لە باشووری كوردستان دەكات و لەوێش دەكەوێتە ناو ڕێزی پێشمەرگە كوردەكاندا.
هەر لەم ساتەوەخت و سەردەمەیە كە ئەلبوومی” ئەی فەلەك”ی بڵاو دەكاتەوە. بەڵام ئەم سەردەمە ڕێك دەكەوێتە ئەو كاتەی كە پەیماننامەی ئەلجەزایەر لە نێوان عێراق و ئێران دەبەستریت و دەبێتە هۆی شكستی شۆڕشی باشووری كوردستان.دوای چوونی كوردە شۆڕشگێڕەكانی باشووری كوردستان بۆ ڕوژهەڵاتی كوردستان، محەمەد شێخۆ دەگاتە شاری مەهاباد و یەكەم ئەلبوومی بەناوی “ئەی فەلك”ی لە شاری مەهاباد بڵاو دەكاتەوە كە لە گرنگترین و بەناوبانگترین شاكارەكانی شێخۆ لە قەڵەم دەدرێت، بەڵأم ڕۆحە سەركێش و چاونەترسەكەی شێخۆ دەبێتە هۆی ئەوەی كە لە ڕۆژهەڵاتی كوردستانیش دوور بخرێتەوە.
نەفی كردن و دوور خستنەوە
لەو ڕوویەی كە ناوەڕووكی گۆرانیەكانی محەمەد شێخۆ سیاسی و نەتەوەیی بوون، بۆیە دەسەڵاتدارانی ئێرانی داوای لێدەكەن كە دەست لە خوێندن و گووتنی گۆرانیەكانی هەڵگرێت و دواتریش بەرەو یەكێك لە شارە كوردنشینەكانی دەورووبەری دەریای خەزەر (قەزوین-كاسپییەن) و هاوسنووری ئەزەبێجان نەفی دەكرێت و دوور دەخرێتەوە. لەوێ فێری زمانی فارسی دەبێت و لە گەڵ ئەوەشدا دەست بە فێركاریی زمانی عەرەبی دەكات.هەر لەو سەردەمە و لەوێ ئەوین و خۆشەویستی یەكێ لە قوتابیەكانی بەناوی نەسرین مەلەك دەكەوێتە ناو دڵی كە كچی یەكێ لە فەرماندەكانی پێشمەرگە بوو لە كۆماری سەربەخۆی مەهاباد و هاوژینی لەگەڵی پێكدێنیت و هاوسەرگیری دەكات.
سەعید فەرسۆ دەلێت:” محەمەد شێخۆ بە هۆی سیاستەكانی ڕژێمی ئێران چیتر نەیتوانی گۆرانی بڵێت، بەڵام كۆمەڵێ كاسێتێكی زۆری بڵاو كردەوە و ڕەوانەی قامشلۆی كرد. لە نێو گۆرانیەكانیدا، گۆرانی” خەم و خەیالێ تە ئەز ڕەڤاندم (خەم و خەیاڵت ڕفاندمی) لە ناو خەڵكی قامشلۆ دەنگ و سەدایەكی گەورەی دایەوە و جەماوەر و هەوادارێكی زۆری پەیدا كرد، هەر ئەو كاتەش دەنگۆیەكی وا بڵاوبوویەوە كە گوایە ڕژێمی ئێران دەست و یانیش پەنجەكانی بڕیوە، بەڵام بە هۆكاری نەبوونی پەیوەندی لەگەڵ ئێراندا، بە ڕاستی كەس نازانێت كە وا ئەم هونەرمەندە لەوێ چۆنی گوزەراند و چی بەسەر هات.
گۆرانیە نەتەوەییەكانی محەمەد شێخۆ لە سەردەمی ڕژیمی بەعس، تووشی گووشار و ئەشكەنجەدانی كردن و لە كۆتاییدشدا بوون بە هۆكاری دوور خستنەوەی، بەڵام ئەم ڕووداوانە لە كۆتاییدا بووە هۆی ئەوەی كە زمان و هونەری كوردی لە تاریكی بێتە دەرەوە و بە داهێنانەكانی خۆی، توانی قوتابخانەی گۆرانی گووتنی كوردی چەندین هەنگاو بەرەو پیش ببات و تابلۆ جوانەكەی میوزیكی كوردی لە ڕۆژئاوادا بخوڵقێنێت.
سەعید فەرسۆ لە هاوڕێ نزیكەكانی دەڵێت:” خوالێخۆشبوو و هەمیشە لە یاد “محەمەد شێخۆ” ڕۆلێكی گەورەی لە نێو هونەرمەندە كوردەكاندا گێڕا. هونەری كوردیی بەرەو پیش برد و ئامێرەكانی كوردیی زیاد كرد و هەندێ نوێكاریی خستە ناو دەزگای میوزیكی كوردی. بە شیعر و ئاوازەكانی عەرەبی، عەجەمی و ناوەندی و ئاوازە ڕۆژئاواییەكان و بە تایبەتمەندیی ڕیتمیتكی میوزیكی كوردی، ڕۆحیكی تازەی خستیە ناو هونەری میوزیك و ئاوازی كوردی. محەمەد شیخۆ نەك بە تەنێ هونەرمەندێك و بەلكوو سیمبولێكی ئازار و ئیش و ڕەنج و نەهامەتی گەلەكەی بوو.
گەڕانەوە بۆ قامشلۆ
دوای ڕەنج و نەهامەتی و ئەو نەخۆشیە زۆرەی كە لە ئیراندا و بە تاوانی كۆمۆنیسم بوونی دوای شۆرشی ئێران لە ساڵی 1979 بینی، محەمەد شیخۆ لە دادگای پاسدارانی شۆڕشی ئیسلامیدا دادگایی كرا. بەڵام بێ تاوان دەرچوو و ئازاد كرا و دوای ماوەیەكیش كەوتە بەر بەخشوودەیی و عەفوی ڕژێمی سووریا، هەر بۆیە لە ساڵی 1983 لەگەڵ خێزان و بنەماڵەكەیدا گەڕایەوە قامشلۆ.
سەرەڕای ئەوەی كە حكوومەتی سووریا لە محەمەد شێخۆی بووریبوو و عەفوی كردبوو، بەڵام جارێكی تر لە لایەن دامەزراوە سیخۆری و هەواڵگریەكانی سووریا كەوتە بەر گووشاری دووبارەوە. لەم بارەیەوە خوشكەكەی دەڵێت: “من و محەمەد پێكەوە كارمان دەكرد و من بۆ ماوەی ساڵێكی تەواو شیخۆم لە گوند و لادێدا حەشاردا. بەڵام ڕۆژێ لە ناكاو یەكێ لە گەشتە سیاسیەكانی حكوومەت هێڕشیان كردە سەر ماڵمان. محەمەد شێخۆ خێرا بەرەو سەربان هەڵات و لەوێ خۆی لەناو گووشە خەلۆزەكاندا حەشاردا و بۆیە نەیانتوانی بیگرن.
هونەری كوردی لە سووریادا قەدەغەكرابوو، كورد لە وێ هەژار و پەرێشان بوو، لە چوارچێوەی سیاستەكانی پاكتاوی نەژادی و كلتووری و تووندئاژووانەی ڕەگەزپەرستانەدا، گووشارەكانیش زیاتر و زیاتر بوون. كوردەكان تەنانەت مافیان نەبوو و نەیاندەتوانی تاقە قوتابخانەیەكی هونەرشی بكەنەوە و دایمەزرێنن بۆ ئەوەی فەرهەنگ و كلتووری خۆیان زیندوو بكەنەوە.وێرانییەكی تەواو دەستی بەسەر كوردستانی ڕۆژئاوادا گرتبوو و هەر كەسێ هزر و خەون و خەیاڵی زیندوو كردنەوەی فەرهەنگ و كلتووری كوردی بە مێشكدا هاتبا دوور دەخرایەوە و نەفی دەكرا، ئامانج تەفرو توونا كردن و لە ناو بردنی تەواوی فەرهەنگی كورد و كوردستان بوو.
“عەشما” ی خووشكی دووپات دەكاتەوە كە فەرمانی گرتنی “محەمەد شێخۆ” لە لایەنی باڵا و پلە بەرز و ئاست بەرزەكانی حكوومەتی بەعس دەركرابوو. جارێكیان لە بەندیخانەی حەسەكە بەند كرا و بۆ ماوەی 15 ڕۆژ بە دڕندانەترین شێوە ئەشكەنجە كرا و داوایان لێكرد كە وا دەست لە گۆرانی و ئاواز و هونەری كوردی هەڵگرێت، بەڵام شێخۆ بڕیاری خۆیدابوو و دەستبەردار نەبوو و گووتبووی” هەر كارێكی دەكەن بیكەن، من دەست لە هونەر هەڵناگرم”. جارێكی دیكەش لە دێرك دەستگیر كرا و تەنانەت هەڕەشەی بڕینی  مان و پەنجە و ئەنگوستەكانیشی لێ كرا. بەڵام شێخۆ پیێیانی گووتبوو: “تەنانەت گەر دەستەكانیشم ببڕن و لێبدەن، بە پەنجەكانی پێ و لاقم دەژەنم”.
گێڕانەوەی ئەشكەنجە و ئازار و مەینەتیەكانی گەلی كورد
ئاواز و گۆرانیەكانی محەمەد شێخۆی هونەرمەند بە كەرەكتێر و موركی نەتەوەیی و شۆڕشگێرانەی خۆی دەناسرێتەوە. بۆ هەوادارانیشی گێڕانەوەی ئەشكەنجە و ئازار و مەینەتیەكانی گەلی كورد بوو.هەر لەم سوونگەیەوە سەعید فەرسۆ بە بیری خۆی دێنیێەوە كە شیخۆ هەر دەم لە گۆرانی و ئاوازەكانیدا بۆ ئازادی هاواری كردووە.هەندێ لە گۆرانیەكانی و لەوانە (( ئازادی شیرینە))، ((ئاخ لێ گوڵی گولا منێ)) و ئەو گۆرانییەی بۆ “مەزلووم دۆغانی” چڕیوە، ڕەنگدانەوەی ئەم ڕۆحە نەتەوەیی و نیشتیمانپەوەری و شۆڕشگێڕانەی شێخۆیە.لە گۆرانیەكەی ((باخچێ گولا)) باس لە سەختی و ئازارەكان و لێ ڕزگاربوونیان دەكات. گۆرانی و ئاوازەكانی پڕاوپڕن لە ئێش و ئازار و دەرد و ڕەنج، بیستن و گوێگرتنی ئاواز و گۆرانیەكانی خەمێكی قۆڵی مرۆڤی كورد پێشان دەدات.
دوای ئەوەی محەمەد شێخۆ دەگەرێتەوە سووریا، لە ساڵی 1987 ستۆدیۆیەك لە ژێر ناوی “ستۆدیۆی فەلەك” لە شەقام و جادەی “ئامۆد” ی شاری قامشلۆ دادەمەزرێنێت، بەڵام دوای چەند مانگێك هێزەكانی ئاسایش ستۆدیۆیەكەی دادەخەن و یەكێك لە براكانیشی بەناوی “بەها” دەستگیر دەكەن. ئەم ستۆدیۆیە تا ئێستاشی لەگەڵدا بێت هەر داخراوەیە و هەموو كاسێت و شریتەكانی شیخۆی لەناویدایە.
محەمەد شێخۆ لە 6ی ئازاری 1989 دوای دەرچوون لە زیندان و بەندیخانەی بەعس، تووشی جەلدەی دڵ دێت و بۆ نەخۆشخانەی “ئەلوەتەنی” قامشلۆ دەگوازرێتەوە. بەڵام لە 9ی ئازاری هەمان ساڵ چاوە پڕ خەمبار و بە هیواكانی لە سەر ئەم جیهانە پڕ ستەمە دادەخات و 120 ئاواز و گۆرانی لە پاش خۆی بە جێ دێڵێت. خووشكی ئەمەی بە بیر خۆی دێنێتەوە كە بەرپرسانی میری و حكوومی سووریا تووندووتیژیەكی لە ڕادەبەدەر و بە ئەنقەستیان گرتە بەر و شێخۆیان بە شۆكی كارەبایی ئەشكەنجە كردبوو، پەنجەكانی بە دەرزی كون كون كرابوون، زۆر زاڵمانە و ناپیاوانە ئەشكەنجە درابوو. كاتێك كۆچی دوایی كرد و دڵە جوانەكەی لە كار كەوت، لاقەكانی بە هۆی ئەشكەنجەی زۆرەوە شین و مۆر هەڵگەڕابوون.
به هەزاران كەس لە دانیشتووانی قامشلۆ هونەرمەندە كۆچ كردوو و هەمیشە زیندووەكەیان تا گۆڕستانی “هەلیلیە” یان پێشوازی كرد.سەعید فەرسۆ دووپات دەكاتەوە كە “محەمەد شێخۆ” لە ئاواز و گۆرانیەكانیدا هەردەم دروشمی یەك گرتن و یەكڕیزیی هاوار كردووە. لە ساڵی 2011 و دوای دەستپێكی شۆڕشی ڕۆژئاوا بۆ یاد كردن و بیرهێنانەوەی ئەم هونەرمەندە هەمیشە زیندووە، دانیشتووانی قامشلۆ ناوەندێكی هونەرییان بە ناوی شێخۆ دامەزراند.ئێستا لەوێ 6 گروپی میوزیك، گۆرانی و هەڵپەڕكێ و شایی (دیلان) لەم ناوەندەدا خەریكی كار و چاڵاكیەكانن و ئەمڕۆش دوای تێپەڕبوونی نزیكەی 35 ساڵ بەسەر كۆچی دوایی هونەرمەند محەمەد شێخۆ، هەر ئێستاش لە هەر كاتێك زیاتر نەوای ئاواز و گۆرانیەكانی دەبیسترێت. كەسایەتی و هونەری محەمەد شێخۆ، ڕەنگدانەوەی كەسایەتی تەواوی كەسایەتیە شۆڕشگێڕ و هونەرە كوردیەكانە كە بار و قورسایی ئازار و نەهامەتی گەلەكەیان وەك خاچێك تا دوایین چركەساتەكان لەسەر مل ڕادەكێشن و بەشە داگیركراوەكانی كوردستان لە هزر و بیرو یادەكاندا پێكەوە دەبەستنەوە و شوێن پێیەكی قوولتر لە هزر و بیری جیلەكانی داهاتووی كورد بە جێ دێڵن.
بەرز و پیرۆز بیت ڕۆحی پاشای بێ تانجی هونەری كوردی محمەد شێخۆی بابی فەلەك

((كۆتایی-2025))